کاخی که برای درمان افسردگی ملکه ای در تبریز بنا شد

به گزارش پایگاه خبری تابان خبر، زمانی که در یکی از مشهورترین و زیباترین پارک های شهر تبریز قدم می زنیم و از چشم انداز زیبای استخر و عمارت ائل گلی لذت می بریم، شاید تاکنون به ذهنمان خطور نکرده باشد که این پارک و عمارت زیبایی که وسط یک استخر زیبا و بزرگ بنا شده و دور تا دور آن را درختان سر به فلک کشیده در آغوش گرفته، 550 سال پیش برای درمان افسردگی و خوشحالی ملکه ای ترابوزانی در تبریز بنا شده باشد.

اوزون حسن، پادشاه آق قویونلوها زمانی که برای گسترش روابط دیپلماتیک و تجاری خود راهی ترابوزان شد، هرگز نمی دانست که دلش گرفتار عشق دختر امپراتور ترابوزان ژان چهارم “دسپینا کاترینا” شود.

دختری که آوازه زیبایی و جذابیت آن زبانزد عام و خاص بود و زمانی که اوزون حسن در دام عشقش گرفتار شد، برای ازدواج با این شاهزاده زیبارخ، هر شرطی را که ژان چهارم تعیین کرد بی چون چرا پذیرفت.شرط ازدواج این بود که دسپینا اجازه داشته باشد به دین مسیحیت ادامه دهد.

زیبایی دسپینا در متون مختلف ذکر شده‌است. به‌طور مثال جهانگرد ایتالیایی راموسیو در نوشتارهای خود آورده‌است: «در این زمان در ترابوزان حاکمی به نام کالو ژوئانیس (ژان چهارم) حکومت می‌کرد که او مسیحی بود و دختری به نام دسپینا کاتو داشت، بسیار زیبا، و اعتقاد عمومی بر این بود که در تمامی سرزمین ایران شهرت زیبایی و شخصیت او زبانزد بود.

دسپینا کاترینا دختر امپراتور ترابوزان ژان چهارم بود. وی در سال ۱۴۵۸ میلادی با اوزون حسن، پادشاه آق قویونلو ازدواج کرد. ازدواج سیاسی رابطهٔ بین اوزون حسن و مسیحیان را تقویت و ضدیت بین ایران و عثمانی را تقویت نمود.

بعد از سقوط قسطنطنیه در سال ۱۴۵۳ توسط سلطان محمد فاتح، ترابوزان آخرین سنگر امپراتوری بیزانس و دین مسیحیت ارتدوکس بود. ترکان عثمانی از زمان فتح قسطنطنیه چندین بار به ترابوزان حمله کردند. از این رو اتحاد با آق قویونلو که با عثمانیان روابط خوبی نداشتند باعث دفع حملات عثمانی می‌شد. اما این ازدواج برای بسیاری مسیحیان شگفت‌آور بود زیرا دختری یونانی مسیحی به ازدواج پادشاهی مسلمان درمی‌آمد. با اینکه این ازدواج در دین مسیحیت ارتدوکس دارای اشکال بود ولی ژان چهارم فواید این اتحاد را مهم‌تر از مشکلات مذهبی می‌دانست.

دکتر کریم میمنت نژاد، پژوهشگر تاریخ تبریز در گفت و گو با تابان خبر در خصوص تاریخچه ازدواج دسپینا و اوزون حسن و ساخت عمارت ائل گلی تبریز می گوید: ژان چهارم به دلیل ترس از حمله مسلمانان عثمانی به سرزمینش، با اوزون حسن متحد شد تا اگر حمله ای هم از سوی عثمانی ها صورت بگیرد، تحت حمایت پادشاه آق قویونلوها باشد و برای همین دخترش را به ازدواج اوزون حسن درآورد.

دسپینا خاتون که در منطقه ای جغرافیایی خوش و آب و سرسبز ترابوزان زندگی می کرد و اطراف آن سرزمین را دریای سیاه احاطه کرده بود و در سر آرزوی این را داشت که ملکه سرزمینی چون ونیز بشود و کاخش بر روی آب بنا شده باشد و زیر پای او آب باشد، وقتی به منطقه کوهستانی تبریز آمد، دچار افسردگی شد.

وی ادامه می دهد: شاه که افسردگی و ناراحتی ملکه اش را دید، به دلیل علاقه شدید به او، برای خوشحالی ملکه، برای اینکه آرزوی او را برآورده کند، عمارتی را در میان آب ساخت و دور تا دور آن را تبدیل به باغ کرد که تا ملکه بتواند در چشم انداز زیبایی زندگی کند.کاخ اصلی اوزون حسن در صاحب آباد تبریز(صاحب الامر کنونی) واقع شده بود و این کاخ به هشت بهشت معروف بود و عمارت ائل گلی تبریز نیز با الگو گرفتن از این کاخ ساخته شد.کاخ ائل گلی در وسط استخری بزرگ بنا شد که خاک‌های حاصل از کندن استخر را در ضلع جنوبی آن به صورت پلکانی انباشته و به باغ تبدیل کردند و آب این استخر با دستور شاه از نهری که از روستای لیقوان جاری می شد تامین می شد و این نهر به (شاه ارخی یعنی نهر شاه ) معروف بود.سر ریز این استخر که در جنوب شرقی تبریز و بالادست احداث شده بود، تمامی باغ‌های اطراف تبریز را آبیاری می‌کرد و این نشان می‌دهد که احداث این استخر مهندسی شده بود و به عنوان منبع ذخیره آب برای باغ‌های اطراف تبریز طراحی شده بود.

وی در خصوص تاریخچه‌ای از احداث استخر شاهگلی و اهمیت «شاه اَرخی» یا نهر شاهی را بیان می‌کند: دریاچهٔ شاه گلی(ایل گلی) با ۵.۵ هکتار وسعت، گنجایش ۷۲۰ هزار متر مکعب آب را دارد، آب مورد نیاز برای پر کردن این استخر از نهر شاهی منشعب از لیقوان چایی با فاصله ۲۲ کیلومتر از تبریز تامین شد، نکته قابل توجه راکد نبودن و در جریان بودن آب و استفاده از آن به عنوان منبع ذخیره آب مورد نیاز باغات شرق تبریز توسط سرریز آب استخر است.

آب لیقوان چایی تحت عنوان شاه ارخی یا نهر شاهی به صورت نهر یا تونل‌های زیرزمینی به طور کاملا حساب شده و مهندسی شده به داخل استخر هدایت می‌شد، اما متاسفانه جریان آب نهر شاهی به دنبال ساخت و سازهای شرکت‌های تعاونی مسکن در جریان شهرک‌سازی در منطقه خاوران قطع شد.
به گفته میمنت نژاد، در طول چند دهه گذشته با وجود تبلیغات‌ متعدد هنوز خبری از احیای نهرشاهی نبوده و هم شهرداری و هم اداره کل میراث فرهنگی استانمان می‌توانند برای احیای هویت تاریخی تبریز اقدام به احیای نهر شاهی کنند؛ با وجود ظاهر زیبای عمارت شاهگلی، کم‌آبی در عمق آن محرز بوده و ضمن اینکه سند رسمی و منقوله‌دار این نهر صادره از سازمان ثبت املاک و اسناد در 1340 به نام شهرداری تبریز است.

این پژوهشگر تاریخ تبریز می گوید: علی رغم اینکه شاه این کاخ را برای خوشحالی ملکه اش ساخت، بعد از حمله عثمانی به سرزمین پدری دسپینا و سرنگونی حکومت پدر و اعدام برادران دسپینا، ملکه از افسردگی و ناراحتی رهایی نیافت و بعد از به دنیا آوردن فرزندانش(دو پسر و یک دختر به اسم مارتا) و زندگی کوتاه با شاه، از شاه جدا شد.با این حال دخترش مارتا بعدها همسر سلطان حیدر و ملکه مادر شاه اسماعیل یکم بنیان‌گذار امپراتوری صفوی شد.

عمارتی که اوزون حسن برای دسپینا ساخت تفرجگاه سلطنتی آق قویونلو ها بود و تا دوران صفوی و قاجار این باغ مختص افراد سلطنتی بود و بعد از قاجار، قهرمان میرزا این تفرجگاه را پس از مرمت و توسعه، عمومی کرد.

در تاریخ 1340 نیز مجددا کار مرمت این عمارت توسط دکتر حمید وارسته شهردار وقت تبریز به مناقصه گذاشته می شود و در نهایت کار بازسازی آن به هوشنگ سیحون یکی از معماران برجسته تاریخ سپرده می شود و این معمار عمارت را به دو طبقه تبدیل می کند و آن عمارت در آن زمان به رستوران و مهمانسرای اعیانی تبدیل می شود.

علی رغم اینکه این عمارت، استخر و باغ اطرافش برای خوشحالی و شادی ملکه ای خارجی ساخته شد، این عشق و علاقه اوزون حسن، ملکه را شاد نگه نداشت و ملکه بعدها بعد از جدایی از شاه، فوت کرد و در کلیسای سنت جورج دیاربکر دفن شد.

این عمارت زیبا که روزی با هزاران آرزو و امید ساخته شده بود، اکنون یکی از مهم‌ترین گردشگاه‌های شهر تبریز است که در جنوب شرق آن و در ۷ کیلومتری مرکزشهر واقع شده است و تفرجگاهی برای عموم مردم از سراسر ایران است، علاوه بر علاقه شدید مردم تبریز به پارک ائل گلی، سالانه هزاران گردشگر داخلی و خارجی از این پارک زیبا که اطراف آن را درختان سر به فلک کشیده احاطه کرده است، بازدید می کنند.

دریاچهٔ ائل‌گلی با حدود ۵۵۰۰۰ متر مربع وسعت، گنجایش ۷۲۰۰۰۰ متر مکعب آب را دارد و عمق دریاچهٔ ائل گولی ۱۲ متر بوده و در محوطهٔ آن قایقرانی انجام می‌شود. همچنین غذاخوری و فست‌فود و کافی‌شاپ‌های متعددی در داخل این پارک وجود دارد. ائل‌گولی دارای هتل، مسافرخانه و دفتر جهانگردی فعال است و با احداث هتل پارس ائل‌گلی، این گردشگاه جنبهٔ جهانی پیدا کرده است.

«ائل گولی» عنوانی است که بعد از انقلاب ۵۷ ایران و سرنگونی سلطنت پهلوی در جهت حذف واژه «شاه» از اسامی و عناوین مکان‌ها ایجاد شد، و بعلت جایگزینی در مکتوبات رسمی و نقشه‌ها و تابلوهای شهری مردم برای راهنمایی مسافران مجبور به استفاده از عنوان جدید شدند. اکنون نیز ساکنین بومی به ندرت از عنوان ائل گولی استفاده می‌کنند و اغلب عنوان اصلی یعنی شاه‌گلی را بکار می‌برند.به عقیده بهروز خاماچی(مورخ تبریزی که 21 آذر امسال فوت شد) کلمه «شاه» در این‌جا به معنی شخص شاه نبوده و به معنی «بزرگ و باعظمت» است.

550 سال از زمان ساخت ائل گلی تبریز می گذرد و این پارک سالانه در تمامی فصول میزبان گردشگرانی است که بعد از شنیدن آوازه و زیبایی آن به این مکان می آیند، دریاچه این پارک در زمستان یخ می بندد و زیر آفتاب زمستانی همچون دریاچه ای نقره ای می درخشد و با این حال سرمای هوا مانعی برای بازدید گردشگران نمی شود، فصل بهار که از راه می رسد، اطراف این دریاچه گل های لاله کاشته می شود و زیبایی آن را دو چندان می کند و این تفرجگاه تاریخی که سال ها قبل قدمگاه شاهزاده ای از دیاری بیگانه بود، مکانی زیبا و دلپذیر برای مهمانان نوروزی شهر تبریز می شود.

مهمانانی که از سراسر ایران به ائل گلی می آیند و در طبقه پایین عمارت که اکنون رستورانی با غذاهای تبریزی است، غذایی سنتی میل نموده و در طبقه بالای آن مشغول نوشیدن چای و قهوه ای تازه می شوند و بسیاری هم با علاقه ای خاص در بالکن ها نشسته و منظره زیبای دریاچه را تماشا می کنند.

گردشگاه زیبای ائل گلی یا همان شاه گلی سال هاست که پاتوق اهالی تبریز و گردشگرانش بوده است؛ پاتوق تمام کسانی که برای دوری از فضای خشک و بی روح ساختمان ها به دل طبیعت سرسبزِ این تفرجگاه پناه می برند. ائل گلی از همان ساعت های اولیه صبح تا نیمه های شب میزبان مهمانان خود است، چه آن هایی که ورزش صبحگاهی خود را به دامنش کشانده اند و چه کسانی که همراه با آواز پرندگان در زیر سایه درختان صبحانه خود را میل می کنند. طراوت و شادابی از گوشه و کنار این پارک تماشایی می بارد.

در ضلع جنوبی استخر، تپه نسبتا بزرگی وجود دارد که جنگل کاری شده و پله های عریضی تا بالای تپه کار شده اند و از وسط آن ها آّبشارهای مصنوعی متعددی به سمت پایین سرازیر می شوند.

امکان قایق سواری، لونا پارک، رستوران، فضای سبز، مسیر پیاده روی، پیست اسکیت از جمله بخش هایی هستند که برای تفریح در این پارک فراهم شده اند.

ائل گلی در تمام فصول سال زیبایی خیره کننده ای دارد، چه زمانی که پر از آواز پرندگان و طراوت درختانش باشد، چه زمانی که در سکوت زمستان فرو رفته باشد. به هر حال بهترین زمان برای بازدید از قسمت های مختلفش، فصل بهار و تابستان است.

کاخی که برای خوشحالی یک ملکه ساخته شد، اکنون هزاران مسافر و گردشگر را خوشحال می کند و خاطراتی شیرین برای آنها رقم می زند.

گزارش: المیرا جلیلی