نگاه فراجنسیتی نهج البلاغه به انسان

به گزارش تابان خبر، حبّ علی (ع) با رگ و پی شیعیان آمیخته شده است اما شگفتا و دریغا که نهج‌البلاغه، تنها اثر مکتوب و مستند باقی مانده از آن حضرت، در بین محبان مغفول و مهجور مانده و کمتر کسی را می‌توان یافت که در مفاهیم متعالی آن غور کرده باشد یا در محافل دینی و مذهبی زمانی را به مطالعه و تفسیر آن صرف کنند.

حمیده جاودانی، سال 57 وارد حوزه‌ی علمیه شده و در حال حاضر مشغول نگارش رساله‌ی دکتری خود در رشته‌ی عرفان اسلامی است. او به واسطه‌ی انس و الفتی که با نهج‌البلاغه دارد مدت 11 سال است که به صورت آزاد و در جلسات و محافل مذهبی زنانه، درس نهج‌البلاغه می‌دهد. او به سبب علاقه‌ای که به عرفان و کتب عرفانی دارد، در تدریس‌های خود از تفاسیر عرفانی بهره می‌جوید و در نظر دارد تدریس «لب لباب مثنوی مولانا» را در برنامه کاری خود قرار دهد.

جاودانی مطالعات آزاد خود را در حوزه‌ی فلسفه‌ پیش می‌گیرد و یک برنامه مطالعاتی چند ساله برای این حوزه دارد.

عید غدیر را بهانه کرده و با وی  به گفت و گو نشستیم تا  با شمه‌هایی از این کتاب ارزشمند آشنا شویم.

برای آغاز سخن، از آشنایی خودتان با نهج البلاغه بگویید.

پدربزرگ من مجتهد متجزی بود. در خانه‌ی ما و روی میز مطالعه در کنار قرآن، نهج‌البلاغه نیز همیشه وجود داشت. کودکی من در کنار پدربزرگی گذشت که در کنار قرآن با نهج‌البلاغه انس به خصوصی داشت. به طوری که صفحات نهج‌البلاغه ما در اثر تورق زیاد پوسیده شده بود. از همان ابتدا گوش شنوایی برای مطالب پدربزرگم داشتم و ایشان نیز همیشه از نهج البلاغه با ما صحبت می‌کردند.

نهج البلاغه به «برادر قرآن» معروف است، اما متأسفانه مهجور مانده است. به نظرتان علت چیست؟

امیرالمومنین در نهج البلاغه مشخصاً به این موضوع اشاره کرده و فرموده اگر مردم به مادیات و امور دنیوی گرایش پیدا کنند، از مسائل معنوی دورتر می‌شوند. البته باید توجه داشته باشیم که امور دنیوی صرفاً درآمد و پول نیست. هر دغدغه و دل‌مشغولی به مسائل دنیوی ما را از معنویات دور می‌کند. نهج‌البلاغه نیز به مهجوریت خود چنین می‌پردازد که هر زمان از مسائل معنوی دور شدید علی(ع) برایتان حالت غربت پیدا خواهد کرد و تصور خواهید کرد نهج‌البلاغه کاربردی نخواهد داشت.

برای ترویج و اشاعه نهج البلاغه در جامعه چه باید کرد؟

تمام مسائل به آموزش نیاز دارد. بشری که وارد این جهان شده نمی‌تواند مطابق فطرت خود پیش رود و موفق و سعادتمند هم شود. چنین چیزی امکان ندارد.  صد و  بیست و چهار هزار پیامبر برای هدایت بشر نازل شده‌اند. خداوند متعال برای این حیات کوتاه بشر، این تعداد پیامبر نازل کرده است. این بدان معنی است که انسان برای تمام امور زندگی خود نیاز به آموزش دارد تا بر اساس آن رشد متعالی پیش ببرد. حالا سوال اینجاست که برای اشاعه نهج البلاغه باید چه کار کرد. این کار نیز نیازمند آموزش است. وقتی در مدرسه و خانواده آموزش نباشد، حتی اگر من نهج‌البلاغه به فردی هدیه بدهم باز هم او نخواهد توانست بهره‌ی کافی از آن ببرد.

ولی اگر بخواهیم جامعه‌ای سرشار از معنویت نهج‌البلاغه داشته باشم باید افراد از کودکی تربیت و آموزش ببینند. تصور نکنیم این آموزش‌ها خیلی سخت است و بشر از درکش عاجز است. آموزش‌هایی که مولا علی(ع) در نهج‌البلاغه داده‌اند دقیقاً منطبق بر استانداردهای آموزشی و مطابق با قالب فکری انسان است. چندین نفر از اسلام‌شناسان جهان با نهج البلاغه به خدا و اسلام روی آورده‌اند چرا که شخصیت و روحیات خود و حتی جامعه را منطبق با نهج البلاغه دیده و بهتر درک کرده‌اند و یقینا این کتاب ارزشمند را پاسخگوی نیازهای جامعه می‌بینند.

من معتقدم در حال حاضر که ما با عرفان‌های کاذب و جنبش‌های معنویت مدرن مواجه هستیم  اگر بخواهیم پاسخ درستی به آنها بدهیم باید نهج‌البلاغه را خوب و درست تبیین کنیم. آموزش نهج البلاغه را به متن زندگی‌ و آموزش‌هایمان بیاوریم. بچه‌ها و جوانان و خود خانواده‌ها با این مفاهیم آشنا شوند. اگر نهج‌البلاغه به متن زندگی‌مان بیاید، افکارمان هم اصلاح می‌شود. آموزشِ افکار، کار علی است؛ تربیت انسان با نگاه والا.

زمانی که من می‌خواهم ارتباط خود با جهان هستی را بشناسم باید به معرفت شناسی حضرت علی روی آورم، چرا که پیشه علی تربیت انسان است. باید ببینم وظیفه‌ام در این عالم چیست. برای رهایی از افکار پوچ و کاذب، باید نهج‌البلاغه را در مدارس و متون آموزشی تعلیم دهیم تا کودکان، جوانان و خانواده‌ها آن را سرلوحه زندگی‌شان قرار دهند.

باید جهان هستی را از نگاه علی ببینیم تا رسالت خود را در این جهان بهتر بشناسیم. یقینا همه ما در این عالم مسئولیت و وظیفه‌ای داریم و برای درک این مسولیت،‌ نهج البلاغه بهترین منبع محسوب می‌شود.

همانطور که گفتم حضرت علی به همه انسان‌ها چه زن و چه مرد نگاه یکسانی داشتند. برای درک بهتر نهج البلاغه باید خودمان آن را بخوانیم و به نقل قول‌ها اکتفا نکنیم. خداوند به ما عنایت کند تا این کتاب را به متن زندگی‌مان بیاوریم.

دیدگاه حضرت علی نسبت به زنان چگونه است؟

اگر ‌بخواهیم کسی را بشناسیم، ابتدا باید با اندیشه، ایدئولوژی و جایگاه فکری او آشنا شویم و بدانیم نگاه او به جهان چگونه است.

امیرالمونین علی(ع) کسی است که باید دوباره بازنگری شده و اندیشه‌هایش بررسی شود و ببینیم این والامقام چه نگاهی به انسان داشته. وقتی در جایگاه بشر قرار می‌گیرد، خدا را از چه دیدگاهی می‌نگرد. به عالم هستی، به مبدأ، به معاد، به انسان چگونه می‌نگرد و جایگاه سخنش چیست.

اینکه بگوییم حضرت علی چه دیدگاهی نسبت به زن داشت سوال درستی نیست. باید بپرسیم حضرت علی چه دیدگاهی نسبت به انسان دارد. چون در جامعه‌ی ما همیشه با تفکیک جنسیتی مواجه شدیم و  زنان و مردان را به جهات مختلف کشیده‌اند تصور می‌کنیم بزرگان ما نیز با تفکیک جنسیتی به انسان‌ها نگاه کرده‌اند، در حالی که این طور نیست. در نهج‌البلاغه هیچ جایی را پیدا نمی‌کنید که در آن امیرالمومنین تفاوتی بین زنان یا مردان قائل شود. او انسان را به مثابه‌ی موجودی می‌شناسد که خداوند متعال به او وجود بخشیده و مدتی در این عالم خواهد زیست و یک حیات ابدی دارد. می‌توان گفت حضرت علی در تمام نهج‌البلاغه به این حیات ابدی و روحانی اشاره کرده است. به این واژه‌ی حیات ابدی و نورانی تأکید می‌کنم. آقا امیرالمومنین افق زیبایی دارد و معتقد است وجود انسان در این دنیا باید به یک مقامی برسد چون برای زیستن در این دنیا خلق نشده است. او باید افق دیدش را وسیع کند. حیات بشر محدود به زندگی چند روزه‌ی این دنیا نیست. می‌فرماید شما حیات ابدی دارید و در این حیات مدت‌دار امروز باید برنامه‌ریزی داشته باشید تا نتیجه را آنجا برداشت کنید. وقتی قرار است این انسان از این عالم برود و از این بدن مادی جدا خواهد شد. برای انسانی که چنین افق دیدی دارد زن و مرد برایش اصلاً مطرح نیست. چرا که اصلاً چنین دیدگاه تفکیک شده‌ای برای حضرت علی مطرح نیست.

نهج‌البلاغه چه دیدگاه و سفارشی در مورد تجمل‌گرایی که مبتلا‌به جامعه ما شده دارد؟

امیر المومنین همیشه در این مورد به ما هشدار داده‌اند. در این خصوص می‌خواهم به مطالب حضرت علی در مورد دست درازی به بیت‌المال اشاره کنم تا ببینیم آن حضرت در مورد بیت‌المال مسلمین چه اندیشه‌ای دارد. در زمان عثمان که به بیت المال دست بردند حضرت علی نسبت به تجمل‌گرایی آنها چه نگاهی داشته و در کل نگاه ایشان به دنیا چه بوده. مولا علی عبارت‌های بسیار ویژه‌ای برای دنیا و مقام دارد. مثلاً می‌فرمایند: دنیا برای من از آبی که از عطسه‌ی بزی می‌آید نیز بی‌ارزش‌تر است. نگاهی که ایشان به دنیا داشته غیر از نگاهی است که ما داریم. می‌فرماید ما اینجا ماندنی نیستیم، از تجملات دست بردارید. هر لحظه از زندگی را با خلوص نیت زندگی کنید.

حضرت علی در خطبه‌ی قاصعه به مطلب بسیار زیبایی اشاره کرده‌اند که شاید در مورد تجمل‌گرایی هم پاسخ مناسبی باشد. در این خطبه می‌فرمایند خداوند متعال هیچ کدام از پیامبران خود را با مال دنیا به این عالم نفرستاده‌اند. اگر به زندگی پیامبران نگاه کنید همگی زندگی فقیرانه‌ای داشتند. در اینجا حضرت سوالی مطرح می‌کند که آیا تصور می‌کنید مال دنیا و طلب دنیا چیز با ارزشی است؟ اگر با ارزش بود قطعاً خداوند آن را به پیامبران خود می‌بخشید. پس به مال دنیا باید تنها همان اندازه که زندگی ما را تأمین کند و باعث شود به دیگران وابسته نشویم سرافکنده نشویم دل ببندیم.

به عنوان زنی فعال در جامعه آیا «مادر موفق» بودن با «مادر شاغل» بودن مغایرت دارد؟

این مورد به خود افراد بستگی دارد. بانوان شاغل که موقعیت مادری‌شان نیز تثبیت شده کم نیستند. این روزها پدیده‌ای به نام اشتغال خانگی هست که زنان بسیاری به همراه فرزندان به طور خانوادگی کار می‌کنند و کسب درآمد دارند.

بسیاری از مشاغل این امکان را دارند که خانم بتواند با برنامه‌ریزی ضمن لذت بردن از زندگی، به شغل خود هم برسد. اما وقتی برنامه‌ریزی طوری شود که هیچ فرصتی برای بودن در کنار فرزند و همسر و خانواده و تربیت فرزند  باقی نماند این طبیعتاً مشکل‌ساز خواهد شد. با برنامه‌ریزی صحیح می‌شود این موارد را به تعادل رساند.

مادر موفق کسی است که برای تمام ابعاد صحیح زندگی‌اش برنامه‌ریزی کند و شغل و خانواده تداخل پیدا نکنند.

کدام خطبه و یا نامه‌ی نهج البلاغه بیشتر مورد علاقه‌ی شماست؟

اگر بخواهیم برجسته‌ترین خطبه‌های نهج‌البلاغه را مطرح کنیم، برخی از آنها به دلیل پرداختن به مسائل فردی و اجتماعی اهمیت خاصی پیدا می‌کنند. در بین نامه‌ها، نامه به مالک‌اشتر بسیار مهم است. به این دلیل که 1400 سال پیش و زمانی که کسی با این مفاهیم آشنایی نداشت حضرت علی به بین‌المللی‌ترین حقوق بشر اشاره کرده است و من این نامه را بیش از اندازه دوست دارم که به عهدنامه مالک اشتر مشهور است. ای کاش می‌شد این نامه را سرلوحه‌ی کار و زندگی تک تک مدیران و مسئولان خُرد و کلان کشور قرار داد.

خطبه قاصعه حالت نیز موقعیت ویژه‌ای دارد و از حال و هوای عرفانی برخوردار است. به خصوصیاتی اشاره دارد که ممکن است انسان آنها را از شیطان آموخته باشد، مثل کبر و غرور و حسد و در مقابل به تربیت بی‌نظیر انبیا در قبال آنها می‌پردازد که جایگاه بسیار زیبایی دارد و در این بین به ولایت هم اشاره می‌کند و بسیار ویژه است.

یکی دیگر از بخش‌های مورد علاقه من در نهج البلاغه، خطبه غرّاء است که ترسیم بسیار ویژه‌ای از حیات ابدی انسان دارد و شرح می‌دهد که پس از مرگ انسان چه اتفاقی برای او می‌افتد و چه چیزهایی نیاز است با خود ببرد.

اگر بخواهیم در معرفت‌شناسی و معرفت حضرت حق صحبت کنیم خطبه اول و خطبه اشباح و در مسائل سیاسی و تاریخی، شقشقیه، خطبه سوم نهج البلاغه بی‌نظیر هستند و مطالعه و توجه به این خطبه‌ها را به همه توصیه می‌کنم.

به عنوان مدرس نهج البلاغه  آیا این کتاب را به دیگران هدیه داده‌اید؟

بله هدیه داده‌ام و فکر می‌کنم بهترین کتابی است که می‌توان آن را هدیه داد. حتی به خاطر دارم یکی از شاگردانم که طلبه بود و شوهرش نیز دانشجو بود، زوج اهل علمی بودند که مرا به مراسم عروسی‌شان دعوت کردند. هرچه فکر کردم دیدم هیچ هدیه‌ای بهتر از نهج‌البلاغه پیدا نمی‌کنم. کتاب نهج البلاغه را به صورت شکیلی تزئین کردم و تقدیم آن زوج جوان کردم. آقای داماد گفتند این بهترین هدیه‌ای است که تاکنون دریافت کرده‌ام.

دوست دارم آنچه را که خودم دوست دارم به دیگران هدیه کنم و نهج البلاغه برایم بسیار ارزشمند است. نهج البلاغه را به حدی دوست دارم که مانند قرآن، زمانی که شروع به تدریس یا مطالعه‌ی آن می‌کنم، آن را بوسیده و روی چشمانم می‌گذارم.

از خدا می‌خواهم دل‌هایمان را به عبارات زیبای نهج البلاغه منور کند.

 گفتگو از معصومه شکوهی